• Hooggevoeligheid

Over stress

Mensen worden vandaag de dag geregeld met spanningen geconfronteerd. Dit geldt voor mensen met een volledige baan, die werk en gezin bijna met een jonglerende behendigheid proberen te combineren, maar ook studenten en zelfs kinderen staan steeds eerder en langer bloot aan een verscheidenheid van spanningsopwekkers. Aangezien hooggevoeligen bevattelijk zijn voor stressklachten, wordt er hier dieper ingegaan op wat stress nu eigenlijk is, wat de kenmerken van een overbelast lichaam en geest zijn, wat beschermende factoren kunnen zijn en welke copingmechanismen helpen om stress de baas te blijven. Met de stresstest krijg je een indruk hoe ontspannen of gestresst je op dit moment in het leven staat.

Je tijdelijk opgejaagd of gespannen voelen kennen we allemaal wel en dat geeft ook niet; een bepaalde mate van stress kan een mens goed aan. Het wordt daarentegen een ander verhaal als de stress van chronische aard is. Veel spanningsveroorzakers zijn dagelijks in mindere of meerdere mate in iemands leven aanwezig en kunnen voor een geleidelijke, maar duidelijk waarneembare negatieve invloed zorgen. Zo kan iemand "ineens" het gevoel hebben continu te moeten rennen om op dezelfde plaats te blijven, ondergewaardeerd te worden, nergens meer 'nee' tegen te kunnen zeggen en eigenlijk nog op maar weinig vlakken productief te zijn.

Ondanks dat er genoeg over langdurige spanningen (of stress) en de uitwerkingen ervan (ondermeer overspannenheid en burnout) door wetenschappers is beschreven en meer in het openbaar is gekomen, zijn deze zaken nog steeds in een taboesfeer gehuld. Veel mensen die overspannen raken, vaak na jarenlang te hebben doorgebeten, vinden het moeilijk om te erkennen dat zij overspannen zijn en vinden het vaak nog moeilijker om dit naar anderen toe aan te geven. Zeker als die andere persoon hun baas is en ze binnenkort een promotie verwachten of "gewoon" omdat ze een goede indruk willen maken! Toch moet chronische stress serieus worden genomen; het kan namelijk ernstige gevolgen hebben als er te lang mee wordt doorgelopen. Dit betekent in ieder geval, dat er voldoende aandacht besteed moet worden aan de klacht(en). Deskundige begeleiding kan daarbij een oplossing zijn.

Wat is stress?

Stress is afgeleid van het Latijnse woord stringere, wat letterlijk stevig aantrekken betekent. In het dagelijks taalgebruik wordt stress gebruikt als term voor spanning of druk. We spreken van stress als bij een individu de draaglast groter wordt dan de persoonlijke draagkracht aan kan. Of voor degenen, die graag een officiëlere definitie willen: stress is een proces, waarin omgevingscondities of gebeurtenissen, stressoren genaamd, het bestaan of welbevinden van een individu verstoren of bedreigen. Voorbeelden van stressoren zijn lawaai, conflicten, "mobbing" (pesterijen op het werk), saai werk, hoge werkdruk, geldgebrek, ruzie (thuis, met collegae of met de baas) en weinig inspraak in je werk. Juist een te grote hoeveelheid stressoren op zichzelf of in combinatie met een lage draagkracht (bijvoorbeeld door ziekte) geven het startsein voor een onwenselijke situatie, die het individu niet lang zonder risico's kan handhaven.

Nu is stress per definitie niet slecht. Kortdurende stress geeft ons de gelegenheid om te herstellen en weer in evenwicht te komen. Voldoende draagkracht helpt ons om te incasseren, weerbaar te blijven en adequaat te reageren, waardoor bedreigingen worden afgeweerd en er een herstelperiode kan plaatsvinden. Stress begint een probleem te worden als het blijft aanhouden en iemands weerstand onvoldoende is.

In het onderstaand figuur wordt op eenvoudige wijze weergegeven wat er gebeurt als het lichaam met aanhoudende stress wordt geconfronteerd.

(fig. 1: Lichamelijke reacties op aanhoudende stress)

In de eerste fase wordt het lichaam gewaarschuwd. Na een kleine periode waarin het lichaam een verlaagd weerstandsniveau heeft, maakt het zich klaar om te strijden. Op weg naar de tweede fase en in de tweede fase treden autonome reacties op. Het lichaam probeert weerstand te bieden en kan zich zo een tijd handhaven. Sommige mensen houden het zelfs een hele tijd vol, maar feitelijk is hier van balans geen sprake; men moet heel veel moeite doen om overeind te blijven. In deze fase kunnen mensen juist beter gaan presteren en waarnemen, maar dit gaat ten koste van henzelf. Als de stress uiteindelijk blijft aanhouden, dan wordt de tweede fase gevolgd door de derde fase. In deze laatste fase kan het individu het verhoogde weerstandsniveau niet langer handhaven en zelfs het normale weerstandsniveau kan niet meer worden bereikt. Het gevolg zijn een verlaagd weerstandsniveau en zichtbaar wordende uitputtingsverschijnselen.

Stress toen en nu

Als u dacht dat stress één van die moderne Westerse ziekten is, dan komt u bedrogen uit; het is namelijk al een eeuwenoud verschijnsel. Toen de mens hier op aarde nog in een berenvel rondliep, kende men het fenomeen stress ook al. In hun strijd om te overleven trotseerden onze voorouderen verschillende gevaren: wilde dieren, bosbranden, overstromingen, gevaarlijke tochten op zoek naar voedsel en noem maar op. De lichamelijke reacties die stress teweegbracht waren zinvol; zij stimuleerden het lichaam om te reageren op de uitdaging waarmee het werd geconfronteerd (achter het konijn aan...), hetzij door stand te houden en te vechten (...dat everzwijn deed vervelend...), hetzij door te vluchten (...maar die beer was net te veel!). Dit wordt de "vecht-of-vlucht-reactie" genoemd. Het menselijk lichaam is gedurende duizenden jaren geëvolueerd en zo zijn onze gedragingen verfijnder geworden - de meesten van ons lopen bijvoorbeeld niet meer in een berenvel rond en we hebben meer herseninhoud gekregen. Wat echter (nog) niet mee geëvolueerd is, is onze "vecht-of-vlucht-reactie", die ons in een opperste staat van paraatheid doet verkeren en ons hedentendage in vele gevallen geen goed doet. Sterker nog, in onze moderne samenleving is het vaak niet toegestaan fysiek te vechten, dan wel te vluchten als we geconfronteerd worden met druk van buitenaf. Dit is het grote verschil tussen vroeger en nu. Toendertijd had - en nam - men de tijd om te herstellen na een stresserende gebeurtenis. Dit moest men wel doen om te kunnen overleven.

Vandaag de dag jagen wij niet meer op wilde dieren. Deze hebben plaatsgemaakt voor een overvolle agenda, werkdruk, de aflos van de hypotheek en ander gewaardeerd goed, verantwoordelijkheid voor de opvoeding van de kinderen, enzovoort. Wat dat betreft is er misschien niet zoveel veranderd. Alleen de frequentie van bedreigende factoren is vandaag de dag opgeschroefd! Hierdoor verkeren velen als het ware in een permanente staat van waakzaamheid, die zijn tol eist. In de strijd tegen de "gevaren" van buitenaf komen een aantal endocriene (=door onze organen afgescheiden) stoffen in onze bloedbaan terecht, die op den duur ongewenste toestanden kunnen veroorzaken. Voorbeelden van deze stoffen zijn cholesterol, cortisol, adrenaline en noradrenaline. Dit zijn stoffen die zinvol zijn als het lichaam in actie moet komen, maar niet als deze actie uitblijft.

Veel van dit alles gebeurt buiten ons bewustzijn om. Dit betekent echter niet, dat wij onze autonome reacties niet zouden kunnen beïnvloeden; wij kunnen namelijk onze gedachten en gedragingen wijzigen! Velen van ons moeten leren om zich tegen stressoren te wapenen en voldoende rust in acht te nemen om te kunnen herstellen. Wordt dat niet gedaan, dan loopt men het risico ooit overspannen te raken. Onderzoekers hebben namelijk ontdekt, dat te weinig ontspanning, een te grote druk van buitenaf (bijvoorbeeld werkdruk) en een te grote druk van binnenuit (hetgeen wat de persoon zichzelf oplegt zoals perfectionisme) overspannenheid kan veroorzaken en verergeren. Deze bevindingen zijn waardevol voor het behandelen van allerlei vormen van overspannenheid.

Van stressoren naar stressreacties - de symptomen van stress

Stressoren, die vanuit de persoon of vanuit de omgeving kunnen komen, kunnen bepaalde stressreacties veroorzaken. Om één en ander te verduidelijken volgt hieronder een model. Om een beter beeld te krijgen van de vormen, waarin stress zich kan uiten, zullen we ons eerst richten op de mogelijke stressreacties, oftewel symptomen, die kunnen ontstaan. Deze reacties kunnen op verschillende gebieden voorkomen. Achtereenvolgens komen aan de orde: het lichamelijk gebied, het psychisch gebied, het emotioneel gebied, het gedragsmatig gebied en het werkgebied. Misschien herkent u een aantal van deze reacties.

Lichamelijk gebied

• chronische vermoeidheid
• slaapstoornissen
• verhoogde bloeddruk
• trillende handen
• maag- en darmproblemen
• eetproblemen
• stijve schouders
• lage rugpijnen
• eczeemplekken
• oorsuizingen
• spanningshoofdpijnen
• duizeligheid

Psychisch gebied

• snel schrikken
• spraakproblemen
• afname van flexibiliteit
• vergeetachtigheid
• chaotisch denken
• ontstaan van obsessies
• groter wordende bestaande persoonlijke problemen
• concentratiestoornissen
• besluiteloosheid
• verlies van zelfwaardering en zelfvertrouwen

Emotioneel gebied

• humeurigheid
• pessimisme
• lusteloosheid
• depressiviteit
• geagiteerdheid
• gespannenheid
• angsten (bijvoorbeeld plotselinge hoogtevrees)
• schuldgevoelens

Gedragsmatig gebied

• rusteloosheid
• medicijngebruik
• chaotisch gedrag
• perfectionisme
• probleemvermijding en isolatie
• gebrek aan creativiteit
• vasthouden aan zekerheden
• woedeuitbarstingen of huilbuien

Werkgebied

• betrokkenheid en enthousiasme worden minder
• absentie neemt toe
• minder energie hebben
• cynisme over het werk
• verantwoordelijkheden worden gauw te veel
• nieuwe informatie wordt genegeerd
• verminderde professionaliteit
• emotionele uitputting

Versterkende en afzwakkende factoren

Zoals uit het bovenstaande mag blijken kunnen stressreacties zich op verschillende manieren uiten. Hoe en in welke mate het zich manifesteert is persoonsgebonden. Deze stressreacties kunnen ook nog eens worden versterkt of juist afgezwakt door een aantal factoren (zie fig. 2), zoals persoonlijkheid, copingstrategieën en sociale ondersteuning.

(fig. 2: Het vereenvoudigd stressmodel)

Stress en persoonlijkheid

Van mensen met een zogenaamde type A-persoonlijkheid is bekend, dat zij een grote kans op stressverschijnselen hebben. Deze mensen zijn van zichzelf al vrij gehaast (kijken vaak op hun horloge), doen vaak meerdere dingen tegelijk, zijn ongeduldig en willen bijna alles snel doen, zijn prestatiegericht ingesteld, kunnen slecht tegen kritiek en nemen zichzelf (te) serieus. Dit zijn vaak harde en trotse werkers, die volgens bepaalde principes willen leven.

Nu is er in feite niks mis mee om je principes na te leven, maar wel als ze gebaseerd zijn op te hoge maatstaven en verwachtingen. Teleurstellingen en verstarring kunnen hiervan het gevolg zijn. De persoonlijkheid van deze mensen werkt als katalysator tussen stressoren en stressreacties. Voor deze mensen is het dan ook van belang om effectiever met zichzelf en anderen om te leren gaan. Mensen die zich sneller kunnen aanpassen, haalbare doelen stellen, gevoel voor humor hebben en zichzelf niet al te serieus nemen zijn vaak beter tegen allerlei stresserende situaties opgewassen; hun persoonlijkheid werkt als buffer tegen stressreacties.

Hooggevoelige personen lopen ook een hoger risico op het ontwikkelen van stressproblemen. Deze mensen nemen erg veel prikkels uit hun omgeving waar, waardoor ze op neuropsychologisch niveau sneller overbelast kunnen raken. Leren omgaan met deze informatiestroom en energiestromen leren begrijpen kunnen deze mensen helpen meer zichzelf te blijven in interacties met de buitenwereld. Hoogbegaafde mensen zijn vaak ook bevattelijker voor stressklachten. Vaak voelen deze mensen zich anders, eenzaam en vooral onbegrepen. Voor deze mensen is het belangrijk om naar hun eigen eisen te gaan kijken en handvatten te krijgen om te leren af te stemmen op hun (sociale)omgeving.

Copingstrategieën

Copingstrategieën zijn stijlen (gedragingen en mentale instellingen), die men kan hanteren om bedreigende of lastige situaties het hoofd te bieden. Hoe meer je van dit soort strategieën bezit, des te weerbaarder oftewel stressbestendiger men wordt, waardoor het incasseringsvermogen toeneemt. Voorbeelden van copingstrategieën zijn: ergens op afstappen of het juist mijden, aan andere dingen denken, actief afleiding zoeken, roken, drinken, eten, etcetera.

Tijdens de behandeling zal duidelijk worden dat bepaalde copingstrategieën geschikter zijn dan anderen in de aanpak van stress. Sociale steun Voorlopig noem ik hier als laatste factor de sociale ondersteuning. Sociale ondersteuning kan als buffer werken tussen stress en stressreacties. Waarschijnlijk is het goed voor te stellen dat de oprecht ervaren steun van een chef, familie en partner een positieve invloed heeft. De ondersteuning kan emotioneel, adviserend, materieel of operationeel van aard zijn. Hoe meer iemand sociale ondersteuning kan krijgen, des te minder last zal dat individu hebben van stressoren.